بررسی تأثیر شباهت آوایی بر خوشه های همخوانی زبان فارسی

الف) موضوع و طرح مسئله: میل به تمایز در میان تمام عناصر واجی زبان ها قابل مشاهده است. بسیاری از فرایندهای واجی متأثر از همین تمایل به تمایز میان واج های روی محور هم نشینی هستند. هدف این پژوهش بررسی نقش تمایز میان دو واحد مجاور در حذف همخوان در زبان فارسی است، با این فرض که در یک خوشه ی همخوانی هرچه همخوان انسدادی پایانی شباهت بیشتری با همخوان پیش از خود داشته باشد، احتمال حذف آن بیشتر است. نگارنده بر آن است که نشان دهد میان میزان احتمال حذف همخوان انسدادی در خوشه ی همخوانی با میزان ادراک پذیری همخوان مورد نظر و میزان تقابلی که آن همخوان با همخوان قبل از خود دارد، همبستگی وجود دارد. ب) مبانی نظری شامل چارچوب نظری، پرسش ها و فرضیه ها: چارچوب نظری از یک سو، رویکرد شباهت گریزی از آواشناسی ادراکی است و از سوی دیگر، واج شناسی بهینگی که چارچوب محدودیت بنیاد در واج شناسی زایشی است. تلفیق این دو براساس مقاله ی کوته (2004) اساس رساله قرار گرفته است. پرسش های پژوهش نیز به طور خلاصه بدین ترتیب هستند: نقش شباهت میان دو عضو خوشه ی همخوانی در حذف انسدادی پایانی در زبان فارسی چیست؟ - کدام یک از ابعاد شیوه، جایگاه و واکداری در تعیین میزان این شباهت نقش دارند؟ - بافت خارج از خوشه چه نقشی در حذف مذکور دارد؟ - مرتبه بندی محدودیت های مربوطه به چه صورت است؟ پ) روش تحقیق شامل روش تجزیه و تحلیل داده ها: ابتدا امکانات مختلف باهم آیی همخوان ها در خوشه های همخوانی مختوم به انسدادی در زبان فارسی مرور شد و سپس خوشه های ممکن یک به یک بررسی شدند تا امکان حذف انسدادی پایانی در آن ها مشخص شود. پس از آن، خوشه ها براساس میزان و نوع شباهت دسته بندی شدند و بر این مبنا محدودیت های نشانداری و وفاداری مقتضی، مرتبه بندی های حاکم بر آن ها و تابلوهای بهینگی مربوطه ارائه گردید. ت) یافته های تحقیق: الگوی کامل مرتبه بندی محدودیت های وفاداری و نشانداری حاکم بر حذف همخوان انسدادی پایانی در خوشه های همخوانی زبان فارسی در قالب نمودار هاسه ارائه شد. ث) نتیجه گیری و پیشنهادها: یافته های این پژوهش حاکی از تأیید فرضیه های اولیه است. مشاهده شد میزان شباهت میان دو عضو یک خوشه ی همخوانی در پایان واژه با احتمال حذف همخوان انسدادی پایانی نسبت مستقیم دارد و هر سه بعد شیوه، جایگاه و واکداری در تعیین میزان شباهت نقش دارند. هم چنین معلوم گشت چنانچه انسدادی پایانی در مجاورت واکه قرار گیرد، حذف آن منتفی خواهد بود. درخصوص مرتبه بندی های ذاتی، 5 مرتبه بندی مرتبط با محدودیت های نشانداری و 1 مرتبه بندی مربوط به محدودیت های وفاداری ارائه شد. درخصوص مرتبه بندی های خاص زبان فارسی نیز مرتبه بندی 6 محدودیت نشانداری در نسبت با محدودیت وفاداری (max(c ارائه شد که از آن میان، 3 مرتبه بندی حذف را جایز می شمارند، 2 محدودیت از حذف جلوگیری می کنند و 2 محدودیت هم هستند که در نسبت با محدودیت وفاداری مذکور مرتبه بندی نمی شوند و درنتیجه احتمال حذف در آن موارد متغیر است. به طور کلی، در زبان فارسی حذف انسدادی پایانی تنها در مواردی قطعی خواهد بود که یا تقابلی میان دو عضو خوشه ی همخوانی وجود نداشته باشد و یا تقابل تنها در مشخصه ی [پیوسته] یا تنها در مشخصه ی [رسا] باشد.